Chełmoński Józef (1849–1914), artysta malarz, ur. 7 XI w Boczkach pod Łowiczem, był synem Józefa, wójta wsi Boczki, i Izabeli z Łoskowskich, wychowywał się najpierw u babki swej w Łowiczu. Po ukończeniu szkoły realnej w Warszawie (1867 r.) poświęcił się studiom artystycznym w Szkole Rysunkowej warszawskiej i w pracowni Wojciecha Gersona. Dzięki poparciu ze strony J. Brandta i M. Gierymskiego wyjechał na dalsze studia do Monachium (1871). Jednak monachijscy malarze, jak Alojzy Strähuber (1814–1883), Herman Anschütz (1802–1880) i Al. Wagner, nie wywarli na Ch. ani w części tego wpływu, jaki wywarł na artystę W. Gerson. Wspominając z uwielbieniem swojego nauczyciela, pisał Ch. (1902 r.) o Gersonie m. i.: »Nie mistrzów kazał Gerson naśladować, lecz tylko samą naturę. Jak dla nich, tak i dla Gersona, natura była najlepszym nauczycielem, najwyższym wzorem. Kazał nam też od razu rysować wszystko bez wyjątku, ziemię, kamienie, niebo, trawy, drzewa, wszelkie zwierzęta, nawet drobne, jak żaby, owady itp. Zalecał, aby nie opuszczać żadnej sposobności, nastręczającej się do studiowania natury…«. To właśnie wykształcenie artystyczne, jakie Ch. wyniósł z pracowni Gersona, zrobiło z niego wielkiego malarza, który pierwszy wyczuł w całej pełni duszę polskiego pejzażu. W r. 1872 bawił Ch. czas pewien na Ukrainie. W Monachium powstały m. i. takie obrazy, jak: Pocztarek, Przed karczmą podczas deszczu, W stajni, Sprawa u wójta. W l. 1873–5 przebywał Ch. w Warszawie, gdzie prace jego nie cieszyły się bynajmniej powodzeniem, wskutek czego artysta cierpiał po prostu nędzę. Poznał się na nim jednak Cyprian Godebski, który napisał o jego obrazach kilka pochlebnych artykułów do warszawskiej »Gazety Polskiej« (1875) i zachęcił go do wyjazdu do Paryża, umożliwiając ubogiemu artyście odbycie tej dalekiej i kosztownej drogi. W Paryżu Ch. w krótkim czasie stał się wziętym artystą, zdobył sławę, uznanie i powodzenie finansowe. Znana firma paryska Goupil zawarła z nim stałą umowę, zakupując wszystkie jego prace. Staraniem tejże samej firmy ukazało się też »Album« fotograficzne (dziś niezmierna rzadkość), obejmujące najlepsze prace Ch. z tej epoki, takie np., jak Karczma, Obywatel z Ukrainy (oba z 1876 r.), Powrót z jarmarku, Polowanie, Zamieć w nocy (wszystkie z r. 1877), Czwórka (1878), Stadnina (1879), Trójka, Postój Kozaków, Posłaniec, Sanie (wszystkie z 1880) i w. i. Artysta upojony powodzeniem malował w Paryżu bardzo wiele z pamięci, często opracowywał podobne motywy, coraz mniej dbał o wartości czysto malarskie, a główny nacisk kładł na tzw. naturalistyczną prawdę i nastrój liryczny. Z czasem zaczął coraz rzadziej malować sceny rodzajowe i obrazy charakterystyczne z życia chłopów, a przerzucił się do malowania czystego pejzażu. W r. 1889, porwany tęsknotą do kraju, wrócił Ch. do Polski i osiadł na stałe w Kuklówce pod Grodziskiem, żyjąc samotnie. Zmarł tamże 6 IV 1914.

Na wystawach paryskich (od r. 1884), następnie zaś w Berlinie (1891), Monachium (1892), San Francisco i we Lwowie (1894), otrzymywał najwyższe odznaczenia. Wiele dzieł jego sprzedano w swoim czasie do Ameryki, gdzie znajdują się po dziś dzień (m. i. w zbiorach po H. Modrzejewskiej). W r. 1907 zorganizowano wystawy zbiorowe jego dzieł w Krakowie i Lwowie. W r. 1924 sprowadzono z Paryża do Warszawy i wystawiono w Salonie Sztuki A. Gutnajera kolekcję 17 obrazów, znakomitych dzieł jego, jak np. Babie lato, Targ na konie, Karczma, Przed zajazdem, Dropie, Powrót z jarmarku, Napad wilków i i. W 20. rocznicę śmierci Ch. ziemia łowicka uczciła jego pamięć uroczystym obchodem, przy czym odsłonięto odpowiednią tablicę pamiątkową w dawnej Szkole Powiatowej, urządzono wystawę pamiątek, ustanowiono stypendium Rady M. m. Łowicza im. J. Ch., oraz otwarto drogę im. J. Ch., prowadzącą z Łowicza do Boczek.

Ch. był najznakomitszym pejzażystą polskim XIX w., a zarazem pierwszym malarzem polskiego chłopa w jego realistycznej prawdzie, bez żadnej idealizacji. Najbliższe stosunki łączyły go z W. Piechowskim, A. Piotrowskim, St. Witkiewiczem i Ad. Chmielowskim (późniejszym bratem Albertem). Prócz malarstwa Ch. uprawiał też grafikę, a mianowicie litografię (zob. »Tekę Grafików Polskich«, Kraków).

W. Enc. Il.; Piątkowski H., Polskie Malarstwo współczesne, Pet. 1895, 63; Witkiewicz St., Sztuka i krytyka u nas, Lw. 1899, 365; Wystawa dzieł J. Ch. (katalog), Lw. 1907; Die Kunst für Alle, München 1908, XXIII 289; Kozicki Wł., J. Ch., »Słowo Polskie« (Lw.), 10 IV 1914; »Kurier Warsz.« 1914, nr 97; »Sztuka«, Lw. 1912, 114; Schröder A., »Polonia« (Paryż), 18 IV 1914; »Bibl. Warsz.« 1907, nr 3 (T. Jaroszyński); Benedyktynowicz L., »Kronika Powszechna«, Lw. 1912, nr 17; Piotrowski A., Wspomnienia, »Gazeta Warsz.« 1914, 16 IV i n.; »Die Graphischen Künste«, Wien 1909, 80; Żyznowski J., Wystawa szkiców J. Ch., »Rzeczpospolita« (W.) 23 VIII 1922; Koźmiński K., Gerson i Ch. w Zachęcie, »Polska Zbrojna« 15 VII 1927; »Przewodnik po wystawie Tow. Zachęty Sztuk P.«, W. 1927; Kleczyński J., Polskość Ch. »Kurier Warsz.« 10 VII 1927; Górska Pia, O Ch. Wspomnienia, W. 1932; Treter M., J. Ch. u siebie w Kuklówce, »I. K. C.« (Kr.) 13 I 1932; Jednodniówka: »J. Ch.-emu w hołdzie ziemia Łowicka« (Łowicz–Wąbrzeźno 1934); Husarski W., J. Ch., »Świat«, W. 1934, nr 15; Kuhn A., Die Polnische Kunst von 1800 bis zur Gegenwart, Berlin 1930 38–42; Słown. Artystów Pol., I; Świeykowski E., Pam. T. P. S. P.; Thieme-Becker; Wawrzeniecki M., Przyczynek do charakterystyki J. Ch. »Sztuka i Krytyka« W. 1924, I 72; Niewiadomski E., Malarstwo XIX i XX w., W, 1926, 172–181; Kopera F., Dzieje malarstwa w Polsce, Kr. 1920, III 355–360; Treter M., Samtida Konst i Polen, Malmö 1930, 44–45; Piotrowska I., J. Ch’s art in the United States, »Warsaw Weekly«, 24 IV 1937.

 Mieczysław Treter